Maxa Webera teoria socjologii stosunków politycznych

Max Weber w 1894 roku [fot. US Public Domain/Wikimedia]

Jak pisał Władysław Markiewicz w swej książce "Społeczeństwo i socjologia w NRF" - ...."skonstruował on system teoretyczny, wprawdzie w wielu istotnych kwestiach nie dopracowany do końca, ale rozległością horyzontów, oryginalnością ujęć, wszechstronnością analizy, a nade wszystko rygorystyczną ścisłością w myśleniu i dowodzeniu przewyższający znacznie to wszystko, co od czasów Marksa stworzono w Niemczech w dziedzinie nauk społecznych". Można powiedzieć , że rola Maxa Webera wykracza poza naukę niemiecką, a jego wpływ na całą światową socjologię - szczególnie na amerykańską - jest powszechnie uznawany.

Jego teoria socjologii stosunków politycznych pozostała w dużej mierze nieskończona, gdyż nie zrealizował on zamierzonego całościowego dzieła poświęconego socjologii państwa. Jego wkład do socjologii stosunków politycznych rozproszony jest w różnych pracach, wśród których z punktu widzenia tej dyscypliny szczególne znaczenie ma "Gospodarka i społeczeństwo", ogłoszona pośmiertnie w 1922 roku. Również w pismach politycznych M. Webera zawarte są analizy typu socjologicznego.


Punktem wyjścia Weberowskiej socjologii stosunków politycznych jest poszukiwanie przyczyn, dla których nowoczesne społeczeństwa europejskie różnią się od innych znanych z historii lub występujących w innych częściach świata. To właśnie zagadnienie inspirowało Webera kiedy pracował nad teorią socjologii religii i w dużym stopniu przy opracowaniu jego teorii socjologii władzy.

Istnieje jeszcze jedno podobieństwo między Weberowską socjologią stosunków politycznych a całokształtem jego poglądów socjologicznych. W socjologii władzy poszukuje on, tak samo jak i w odniesieniu do innych problemów socjologicznych, rozgraniczenia, a zarazem wzajemnych związków między trzema podstawowymi sferami życia społecznego: sferą władzy, sferą gospodarki i sferą wartości. Dla socjologii stosunków politycznych podstawowe znaczenie ma Weberowska analiza zależności istniejących między władzą a jej legitymizacją. Tu właśnie tkwi podstawowy wkład Webera do socjologii stosunków politycznych.

Mówiąc o tym wkładzie, trzeba mieć jednak świadomość tego, iż stanowisko Webera bynajmniej nie stanowiło tak zasadniczego przeciwstawienia się marksizmowi, jak to sam Weber sądził. Jest natomiast wielką zasługą Webera, iż zagadnienia wartości w sferze polityki uczynił przedmiotem systematycznej analizy i wbudował je w swój system teoretyczny socjologii stosunków politycznych. Jest to trwały wkład do nauki, w żadnej mierze nie stanowiący logicznego przeciwieństwa w stosunku do marksistowskiej analizy życia politycznego.

Centralnym pojęciem Weberowskiej socjologii stosunków politycznych jest "panowanie" [Herrschaft], które odróżnia on od władzy w sensie ogólniejszym, wynikającej z siły ekonomicznej; przykładem, który Weber tu daje, jest władza wielkiego banku w stosunku do poszukujących kredytu w warunkach, gdy bank posiada niemal monopolistyczną pozycje na rynku. Mamy tu do czynienia z władzą, ale nie z panowaniem w Weberowskim sensie tych terminów. Panowanie bowiem zakłada możność wydawania rozkazów, a nie tylko - jak w przypadku władzy ekonomicznej - zasadniczą przewagę, którą można wykorzystać do przeforsowania własnej woli.

Panowanie jest więc relacją między władcą i rządzonym, w której ten pierwszy jest w stanie narzucać swa wolę w drodze wiążących rozkazów. Panowanie takie, dowodził Weber, nie może być jedynie wynikiem posiadania siły. Choć nie negował roli przemocy jako podbudowy stosunków panowania, to jednak trafnie podkreślał, że sama przemoc nie wystarcza, by system panowania mógł powstać i funkcjonować sprawnie w trwały sposób. Konieczne jest istnienie określonych wartości, przekonań, na których opiera się posłuszeństwo rządzonych w stosunku do panujących.

Tu właśnie - w analizie rodzajów legitymizacji panowania - tkwi podstawowy wkład Webera do socjologii stosunków politycznych.
W analizie tego zagadnienia Weber wyszedł od skonstruowania trzech "czystych typów" - w jego rozumieniu, typów idealnych: są to "panowanie tradycyjne", "panowanie charyzmatyczne" i "panowanie legalne".

Dwa pierwsze potrzebne były Weberowi do ukazania zasadniczej odmienności tego typu panowania, które wiązał z nowoczesnymi społeczeństwami europejskimi - mianowicie panowania legalnego. Analiza tego ostatniego i dróg jego powstania jest zarazem wkładem Webera do teorii rozwoju politycznego, czy - jak mówi się często we współczesnej niemarksistowskiej socjologii stosunków politycznych - do teorii modernizacji politycznej.

Panowanie tradycyjne opiera się na wierze poddanych w to, że władza jest prawowita, gdyż istniała zawsze. Władcy mają w stosunku do rządzonych prawa i pozycję panów wobec sług. Ich władza jednak ograniczona jest przez uświęcone tradycją normy, na których opiera się również samo ich panowanie. W tym sensie - powiada Weber - "władca, który naruszałby tradycję bez przeszkód i ograniczeń, narażałby tym samym prawowitość własnej władzy, która opiera się wyłącznie na sile tradycji".

Analiza panowania tradycyjnego przeprowadzona przez Webera, zawiera szereg ciekawych typologii i ustaleń historycznych. Należy do nich w szczególności interpretacja mechanizmu władzy istniejącego przy panowaniu tradycyjnym. Aparat ten funkcjonuje początkowo jako rozszerzony "dom" władcy, w którym poszczególni słudzy odpowiadają za różne dziedziny życia. Taki rozbudowany do wielkich rozmiarów "dom" władcy Weber nazywa "patrymonializmem"; daje on też dobry przykład takiego systemu w postaci starożytnego Egiptu.

Obok analizy patrymonializmu Weber skonstruował także drugi typ panowania tradycyjnego, który nazywał "sułtanizmem"; jego cechą miałoby być uwolnienie się władcy od tradycyjnych ograniczeń, a wiec pełny, nieskrępowany despotyzm. Sułtanizm jest możliwy wówczas, gdy władca tradycyjny w drodze podbojów rozszerza zakres swej władzy i może ją w końcu opierać znacznie bardziej na wymuszonym posłuszeństwie poddanych niż na ich wierze w prawowitość tradycyjnej władzy. Do tego jednak potrzebne jest sprawne wojsko. Weber daje tu ciekawą analizę pięciu typów organizacji militarnej, na której opiera się sułtanizm. Są to typy następujące:

• wojsko złożone z niewolników, poddanych, kolonów itp., którym władca przydziela ziemię i narzędzia w zamian za określone usługi, także zbrojne;
• wojsko złożone z niewolników przeznaczonych wyłącznie do służby wojskowej;
• wojsko najemne;
• wojsko złożone z osób, które otrzymały ziemię wyłącznie w zamian za obowiązek służby wojskowej;
• wojsko rekrutowane spośród poddanych, dowodzone zwykle przez członków klas uprzywilejowanych.

Analizując formy i sposoby funkcjonowania tych organizacji wojskowych Weber podkreślał paradoks systemów despotycznych. Polega on na tym, że opierając się na wojsku uzależniają się one od niego coraz bardziej, co prowadzi do osłabienia ich władzy. Wychodząc wreszcie od czystego typu panowania tradycyjnego, Weber śledził jego konkretne, a wiec właśnie nie czyste, mieszane wcielenia. Poddawał analizie stosunek patrymonializmu do feudalizmu, ujmując ten ostatni jako odmienny wariant panowania tradycyjnego, obfitujący w różne odmiany.

W podobny, typologiczny, sposób ujął Weber inny typ panowania -

Panowanie charyzmatyczne. Termin grecki charyzma oznacza u Webera jakąś niezwykłą jakość, dar posiadany przez osoby lub przedmioty; inni sądzą, że charyzma daje magiczną moc tym, którzy ją posiadają. Wódz charyzmatyczny, jest to ktoś, czyje panowanie nad innymi opiera się na ich wierze w jego nadzwyczajne, magiczne umiejętności. Wódz charyzmatyczny ma do spełnienia jakąś nadzwyczajną, jemu zleconą misję i w jej to imię ma prawo do posłuszeństwa poddanych. Jak w panowaniu tradycyjnym władza opiera się tu na cechach władcy, a nie na bezosobowych prawach. Ale inaczej niż w panowaniu tradycyjnym jest ona nie wynikiem tego, że tak zawsze było, lecz wynikiem przekonania, iż wódz charyzmatyczny przynosi nowe treści. Jest to - podkreślał Weber - wódz rewolucyjny [w tym znaczeniu, że zmienia zastany stan rzeczy], mąż opatrznościowy ratujący z kryzysu, prorok w religijnym lub guasi-religijnym znaczeniu.

Podstawowym problemem panowania charyzmatycznego jest, jak twierdził Weber, problem następstwa, a więc problem, który w zasadzie nie istnieje w panowaniu tradycyjnym, chyba, że zasady prawowitego dziedziczenia korony nie są dostatecznie jasne i precyzyjne lub że ktoś pretenduje do tronu, kwestionując prawa innego następcy [na przykład - kwestionując jego pochodzenie, przypisując sobie starszeństwo itp.]. Z natury rzeczy charyzma jest cechą osoby i nie może być przekazywana tak łatwo jak tradycyjny tytuł do władzy. Weber wyróżnia trzy sposoby przekazywania władzy w systemie panowania charyzmatycznego.

W pierwszym wypadku istnieją określone kryteria, które musi spełniać następca, by zostać nowym wodzem charyzmatycznym. W drugim - poprzedni wódz charyzmatyczny wyznacza swego następcę, przelewając tym samym na niego charyzmę własną. W trzecim - najczęstszym, gdyż tamte dwa mają raczej wyjątkowy charakter - najważniejsi uczniowie czy zwolennicy wodza charyzmatycznego wyznaczają jego następcę, który tym samym staje się nosicielem charyzmy.

Dziedziczenie władzy w kościele katolickim odbywa się właśnie na tej zasadzie, choć władza ta odwołuje się także do legitymizacji w postaci naznaczenia pierwszego następcy Chrystusa - w osobie apostoła Piotra - przez samego twórcę religii. Jednak późniejsi papieże pochodzą z wyboru dokonanego przez uprawnionych uczniów, ale w momencie wyboru spływa na nich w magiczny sposób charyzma Chrystusa. Analizując przykład Kościoła, Weber stworzył interesującą socjologiczną analizę struktury i funkcjonowania tej instytucji, w której widział najpełniejszy przykład instytucjonalizacji charyzmy.

Panowanie tradycyjne, jak i panowanie charyzmatyczne potrzebne były Weberowi przede wszystkim jako punkty odniesienia w jego analizie trzeciego typu panowania - panowania legalnego - w którym widział osobliwość polityczną Zachodu. Ta właśnie analiza jest najważniejszą częścią Weberowskiej socjologii stosunków politycznych, a także - choć to już nie należy do tematu - Weberowskiej socjologii prawa.

Panowanie legalne - jest panowaniem prawa w tym sensie, że zarówno samo istnienie władzy, jak i jej zakres zależą od ustanowionych przez ludzi praw pozytywnych. Ta zasada prawnego racjonalizmu leży u podstaw systemów, które Weber określał łącznie mianem "panowanie legalne".
Weberowska koncepcja panowania legalnego wygląda następująco:

• w panowaniu tym wszelka norma może być wprowadzona jako prawo i oczekuje się, iż będzie respektowana przez tych, którzy podlegają władzy;
• prawo stanowi zespół reguł abstrakcyjnych, zaś jego wymiar polega na stosowaniu abstrakcyjnych reguł do konkretnych wypadków;
• ludzie zajmujący pozycję władzy nie są władcami osobistymi, lecz przełożonymi pełniącymi określone przez prawo obowiązki w ściśle określonym czasie;
• rządzeni są wolnymi obywatelami winnymi posłuszeństwo prawu, a nie poddanymi winnymi posłuszeństwo władcy, który prawo stosuje.

Weber twierdził, ze taki system stanowi osobliwość świata zachodniego i jedną z dwóch podstawowych - obok religii - przyczyn, dla których świat ten osiągnął tak wysoki poziom rozwoju i nowoczesności.

Analizując system panowania legalnego, Weber poświęcił wiele uwagi aparatowi władzy takiego państwa, to jest biurokracji. Przekonany był, że biurokracja stanowi najbardziej racjonalną formę sprawowania władzy, choć równocześnie widział i podkreślał jej braki i słabości, na przykład wtedy, gdy trzeba podejmować decyzję w indywidualnych, nietypowych sprawach. Biurokrację, jako system sprawowania władzy cechują - według Webera - następujące właściwości:

• sprawy oficjalne kierowane są w sposób ciągły;
• są one kierowane za pomocą pewnego zespołu ustalonych norm i zasad, które określają obowiązki każdego funkcjonariusza związane z jego stanowiskiem, zakres jego władzy oraz znajdujące się w jego dyspozycji środki przymusu;
• władza i odpowiedzialność każdego funkcjonariusza stanowią jedynie część całej hierarchii władzy i są pochodne w stosunku do tej hierarchii. Funkcjonariusz posiada władzę nie z racji swych cech indywidualnych, lecz z racji miejsca zajmowanego w hierarchii władzy;
• środki służące wykonywaniu władzy stanowią własność organizacji, a nie prywatną własność poszczególnych funkcjonariuszy; ci ostatni mają obowiązek wyliczania się ze sposobu wykorzystywania środków, którymi z racji sprawowanej władzy dysponują;
• stanowiska i urzędy nie stanowią prywatnej własności tych, którzy je zajmują, a więc nie mogą być sprzedawane, ofiarowywane, przekazywane w spadku;
• cały proces funkcjonowania organizacji biurokratycznej opiera się na obiegu dokumentów.

Nawiązując do tego idealnego typu racjonalnej organizacji biurokratycznej, stworzył też Weber typ funkcjonariusza biurokratycznego w ramach systemu panowania legalnego.
Jest nim:

• człowiek osobiście wolny i wyznaczony na zajmowane stanowisko na zasadzie umowy;
• człowiek sprawujący władzę na podstawie bezosobowych reguł, którego lojalność dotyczy wiernego wykonywania oficjalnych obowiązków;
• człowiek mianowany na stanowisko z uwagi na kwalifikacje;
• człowiek zatrudniony całkowicie, a nie ubocznie, na zajmowanym stanowisku;
• funkcjonariusz regularnie opłacany, o perspektywach kariery zawodowej zagwarantowanych bezosobowymi prawami.

Stosunek Webera do biurokracji, której analiza stanowi jeden z jego wielkich wkładów do socjologii, był dosyć złożony. Wyróżnić w tym stosunku można trzy warstwy:

• analizę biurokracji jako technicznie sprawnego instrumentu sprawowania władzy;
• krytykę biurokracji w związku z naturalną dla niej - jak twierdził Weber - tendencją do wykraczania poza jej właściwe funkcje;
• interesującą analizę biurokracji jako odzwierciedlenia struktury klasowej.

O ile w "Gospodarce i społeczeństwie" Weber skoncentrował się na pierwszym aspekcie tego zagadnienia, o tyle w pismach politycznych omówił szerzej drugi i trzeci. Tylko rozpatrując je łącznie można uzyskać pełny obraz weberowskiej teorii biurokracji.
Wymienione tu najważniejsze linie rozważań socjologiczno - politycznych Webera pozwalają uznać go w pełni za najważniejszego teoretyka niemarksistowskiej socjologii stosunków politycznych.

Analizując jego twórczość liczni komentatorzy zwracają uwagę, że z punktu widzenia treści teoretycznych i ustaleń empirycznych nie ma zasadniczej sprzeczności między Weberem a Marksem. Zasadnicza różnica polega na tym, że Weber podejmował swą analizę z pozycji wyraźnie burżuazyjnych, opowiadając się po stronie ustroju kapitalistycznego, w którym widział ucieleśnienie racjonalności, i po stronie burżuazji jako klasy. Dzisiejsi komentatorzy Webera na ten aspekt jego poglądów zwracają wyraźnie uwagę. Mamy jednak do czynienia w wypadku Webera z interesującym przykładem, gdy wielki i głęboko rozumiejący zjawiska polityczne uczony burżuazyjny był w stanie wnieść wkład do socjologii nie dzięki, lecz mimo swego wyraźnie określonego burżuazyjnego stanowiska teoretycznego.

Jest to jednak problem nie tylko Webera - cechą wielkich teorii w niemarksistowskim, burżuazyjnym nurcie socjologii stosunków politycznych - jak i całej socjologii - jest to, że wbrew ograniczeniom narzucanym przez stanowisko klasowe i ideologiczne badacza były one zdolne do stawiania ważnych problemów i wprowadzania doniosłych rozwiązań. Choć wiele z nich wymaga krytycznej analizy, wielkość naukowa tych teorii polega na tym właśnie, że nie są one tylko świadectwem niepowodzeń myśli ludzkiej, lecz są ogniwami w procesie poznania naukowego.